تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم

کتاب تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم بر پایۀ خاطرات، مشاهدات و مطالعات ۷۰ سالۀ نویسنده است که مطالب آن کتاب، پیش‌تر در برنامۀ «فرهنگ و مردم» رادیو ایران، زیر نظر ابوالقاسم انجوی شیرازی، پخش شده بود. استقبال از این کتاب و دستیابی نویسنده به جزوۀ «سرشماری بلدیۀ تهران» در سال‌های ۱۲۶۲، ۱۲۷۰، ۱۳۰۱ و ۱۳۱۱ ش، که در برگیرندۀ فهرست کاملی از اماکن شهر تهران و بیش از ۵۰۰ حرفه بود، انگیزه‌ای شد که جعفر شهری تلاشی ده‌ساله (از پاییز ۱۳۵۷ ش تا تابستان ۱۳۶۷ ش) را آغاز، و کتاب تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم را تألیف کند. وی در گردآوری مطالب این اثر، به قول خود، به‌جز آمار سرشماری بلدیه، به هیچ منبع دیگری جز حافظه، تجربه و خاطرات خود مراجعه نکرده است. البته بخشی از عکس‌ها و تصاویر ارزشمند موجود در این کتاب متعلق به یکی از دوستان نویسنده، به نام علی خادم، و بخش دیگر نیز از آرشیو خصوصی خود وی بوده است. ظاهراً تجربه‌ها و اندوخته‌های مادی و معنوی او در شکل‌گیری این اثر نقش عمده‌ای داشته و در واقع، این کتاب به نوعی با فراز و فرودهای زندگی وی در پیوند بوده است. نویسنده محتوای کتاب خود را این‌گونه معرفی می‌کند: «از مردم عادی کوچه و بازار مانند بقال و قصاب و نانوا و تاجر و کاسب و رعیت و کارگر و باپول و بی‌پول و زندگی و گذران و کسب و کار و خانه و خانواده و آنچه که مربوط به اجتماع و حقایق آن می‌باشد و کل طبقات آن از آدم‌حسابیها و نا‌حسابیها و گردن‌کلفت و گردن‌نازک و فقیر و اعیان و توسری‌بزن و توسری‌بخور و پلوخور و نان خالی بخور و لش و لات و کامل و جاهل و پیر و جوان و بچه و بزرگ و درویش و گدا و ملا و عامی و پر قوبخواب و کنار کوچه‌بخواب و آنهایی که سازندگان حقیقی تاریخ بوده، مگر برخوردشان به‌حسب ضرورت با دستۀ مألوف مثل شاه و وزیر … بشود و آنچه ارتباط به زندگی‌شان از تولد تا مرگ پیدا بکند. تاریخی اسماً مربوط به کسب و کار و گذران، و رسماً دائرۃ‌المعارفی از تهران اواخر قاجاریه، شامل جغرافیای آن از محدوده و محصوره و خندق و در و دروازه و ابنیه و عمارات و آباد و خراب و خانه و دکان و بازار و بازارچه و خیابان و کوچه و گذر و حجره و مدرسه و خانقاه و کاروان‌سرا و هرچه و هرچه که شامل اماکن یک شهر می‌گردد و اهالی آن از هر قسم و طبقه و کلیاتشان که چگونه زیسته، چگونه معاش داشته، برای زیست و گذران، سروکارشان با چه امور و مسائل بوده…»