حکومت تزار و محمدعلی میرزا

کتاب حکومت تزار و محمدعلی میرزا از انتشارات خانه فرهنگ و هنر مان سفرنامه‌ای است به یکی از حساس‌ترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران یعنی به «توپ بستن مجلس شورای ملی» در تاریخ دوم تیرماه ۱۲۸۷ش و وقایع آن روزگار از نگاهِ خاصِ شخصیتی مرموز و نکته‌سنج با نام «ن. پ. مامونتوف» اشاره دارد. اینکه او دقیقاً که بوده و چرا در تمام مجالس و رویدادهای حساس حضور داشته، روشن نیست. اشارات او آن‌قدر جذاب است که کتاب را به یکی از خواندنی‌ترین سفرنامه‌های عصر قاجار بدل کرده که علاوه‌بر ارائۀ اطلاعات مهم سیاسی و فرهنگی از زاویۀ دید یک فرد روس، نکات ظریفی از ساختار حکومتی و نظامیِ روزهای پُرآشوبِ سلطنت محمدعلی‌شاه را نیز بیان می‌کند که به‌حق باید بیشترِ این اعتبار را به ترجمۀ روان و شیوای اثر اختصاص داد. سفر نویسنده از طریق دریای خزر به انزلی و رشت و ورود و اقامتش در تهران آن دوره، شاه و حکومت ایران، زندگی و زمانه محمدعلی شاه و ولیعهدش احمد میرزا، قوای مسلح ایران، نقش لیاخوف و شاپشال در امور نظامی و حمله به مجلس، چگونگی شکل‌گیری بریگارد قزاق و نقش آن در سامان‌دهی قوای نظامی و قدرت قزاق‌ها در امور سیاسی و اجتماعی ایران، جریان انقلابی در ایران، انقلابیون مشروطه‌خواه و جایگا۰ افراد عدالت‌خواهی همچون جهانگیرخان صوراسرافیل و ملک‌المتکلمین و چگونگی اعدام آنها، شرح دقیق و با جزئیات فراوان از مصادمات خونین در میدان بهارستان از چند روز قبل تا چند روز بعد از حادثه، ذکر ریز اتفاقات قبل از جنگ در خیابان‌های در تهران، شرفیابی نویسنده و معرفی او به حضور محمدعلی شاه و بازگشت او به روسیه از نکاتی است که در کتاب حکومت تزار و محمدعلی میرزا به آنها اشاره شده است. همچنین باید به بخش‌های ظریفی که مترجم در حواشی متن آورده نیز توجه نمود. او با هوشمندی خاصی به نقد و یا توضیح حقیقی مطالبی که مامونتوف ذکر کرده، پرداخته است.