خاندان روزبهان شیرازی (گلستان هنر ۸)

شناخت و بررسی شیوه‌ها و اسلوب‌ هنرهای خوشنویسی و تذهیب در کتاب آرایی مکتب شیراز، از اواخر دورة تیموری تا اوایل دوره صفوی، همواره از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. خاندان روزبهان شیرازی، یکی از مشهورترین و تأثیرگذارترین هنرمندان در عرصة کتاب آرایی مکتب شیراز در سده دهم هجری قمری به شمار می‌آیند. در اثر حاضر، شیوه این خاندان، به خصوص «روزبهان محمّد طبعی»، مورد بررسی قرارگرفته است. با توجّه به نمونه‌های نفیس موجود از این هنرمند، تجزیه و تحلیل شیوه خوشنویسی و تذهیب وی در شناخت کتاب آرایی مکتب شیراز بسیار مهم و راه‌گشا است. خاندان روزبهان از هنرمندان شیراز بودند. در میان نیاکانش، به اشخاصی دیگر با نام روزبهان برمی‌خوریم، اما نام کامل این هنرمند برپایۀ رقم آثارش، روزبهان محمد طبعی شیرازی، فرزند نعیم‌الدین است. پدر روزبهان نیز کاتب و مذهّب بود و در رقم نسخه‌ای از خمسۀ نظامی به تاریخ ۸۹۸ ق/۱۴۹۳ م، خود را فرزند صدرالدین مذهّب معرفی کرده است. بنابراین، اگر صدرالدین اخیر همان صدرالدین محمد روزبهان شیرازی، استاد خط و خوش‌نویسی یعقوب بن حسن سراج شیرازی، مؤلف تحفة ‌المحبین باشد، آنگاه تا ۸ نسل دیگر از اسلاف خاندان روزبهان را می‌توان شناسایی کرد. از تاریخ تولد و وفات روزبهان آگاهی دقیقی در دست نیست؛ اما باتوجه‌به آثار رقم‌دار و تاریخ‌دار وی، دورۀ فعالیتش میان سالهای ۹۱۵- ۹۶۸ ق/ ۱۵۰۹-۱۵۶۱ م گمان زده می‌شود. از ویژگیهای تذهیب روزبهان محمد، پرکاربودن آنها و استفاده از رنگهای ملایم است؛ از نمونه‌های درخشان کارهای او، به قرآن کتابخانۀ چستربیتی می‌توان اشاره کرد که دارای ترکیب‌بندیهای مختلف اسلیمی، گل‌اندازیهای ریز الوان و دندان‌موشی بر زمینه‌های طلایی، زرد، سبز، آبی و قهوه‌ای است و شباهتهایی میان عناصر تذهیب مصاحف و متون ادبی وی دیده می‌شود. روزبهان در خوش‌نویسی اقلام شش‌گانه نیز مهارت داشت و در مصاحف باقی‌مانده از وی، اقلام محقق، ثلث، نسخ، ریحان، رقاع و توقیع را با استادی به کار برده است. او قلم نستعلیق را متوسط می‌نوشت.