اخلاق الاشراف

اخلاق‌ الاشراف رساله‌ای است به نثر که در سال 740 ه‍.ق نوشته شده است. گاهی به مناسبت، عبید، اشعار خود یا دیگران را نیز در ضمن بیان مطالب می‌آورد. در این رساله، عبید اخلاق الاشراف زمان خود را بررسی کرده و گذشته از این که تسلط عمیق خود را در مباحث دینی، فلسفی، اخلاقی و سیاسی ثابت کرده، شیوهٔ طنزآمیز بدیعی بکار برده است که خواننده در آغاز می‌پندارد عبید با رفتار و گفتار و کردار بزرگان زمانهٔ خویش موافق و دمساز است، اما وقتی دقیق می‌شود و در مطالعهٔ رساله پیش می‌رود به طنز عمیق و انتقاد کوبنده‌ای که عبید در هر یک از سطور رساله خویش درج کرده، آگاه می‌گردد. این کتاب در هفت باب نگارش شده است. باب اول در حکمت، باب دوم در شجاعت، باب سوم در عفت، باب چهارم در عدالت، باب پنجم در سخاوت، باب ششم در حلم و باب هفتم در حیاء، وفا، صدق، رحمت و شفقت. خواجه نظام‌الدین عبید زاکانی قزوینی، از شاعران و نویسندگان متفکر و منتقد بزرگ ایران در سدهٔ هشتم هجری است که در زاکان قزوین متولد شده است. در میان آثار عبید، که غالباً کوچک و رساله‌وار هستند، از یک سوی؛ و در میان نوشته‌های اخلاقی تاریخ ایران اسلامی از سوی دیگر، رسالهٔ اخلاق الاشراف، دقیق‌ترین و واقع‌بینانه‌ترین نوشته‌ای است که در تجزیه و تحلیل اخلاق فردی و سیاست اجتماعی ایران و کشورهای اسلامی در سدهٔ هشتم و حتی در همهٔ طول تاریخ درازآهنگ ایران نوشته شده است. بنا به گفتهٔ تاریخ نویسان عبید در طول حیات خود لقب‌هایی را از امراء و حکام زمان خود گرفته‌است؛ و اشعار خوب و رسائل بی‌نظیری دارد.  از شرح حال و وقایع زندگانی عبید زاکانی اطلاع مفصل در دست نیست. اطّلاعات ما در این باب منحصر است به معلوماتی که حمدالله مستوفی معاصر و همشهری قزوینی عبید و پس از او دولتشاه سمرقندی در تذکره خود، تألیف شده در قرن هشتم و سال ۸۹۲ ه.ق. در ضمن شرحی مخلوط به افسانه در باب او به دست داده و مؤلف ریاض العلماء در باب بعضی از تألیفات او ذکر کرده‌است.