هویت ملی در قصه‌های عامه دوره صفویه

در کتاب هویت ملی در قصه‌های عامه دوره صفویه ادبیات عامه، به خصوص قصه‌های عامه، در فرهنگ مردم (فولکور) جایگاه والایی دارد؛ زیرا این قصه‌ها دربرگیرندۀ جنبه‌های ظریفی از وجوه هویتی هر ملت محسوب می‌شود. این مهم از آن‌رو حائز اهمیت است که مورخان کمتر به مسائل اجتماعی پرداخته‌اند و بیشتر به حوادث سیاسی و زندگی شاهان و شاهزادگان و درباریان توجه کرده‌اند؛ در حالی که قصه‌های فولکلوریک زندگی اجتماعی تمامی طبقات، به ویژه زندگی مردم فرودست را به تصویر کشیده‌اند. در این قصه‌ها، می‌توان جنبه‌های ناپیدای زندگی گذشتگان، اعم از باورها، آیین‌ها، عادات، معماری، وضع زندگی، طبقات، شیوه گفتار، تمایلات فکری و عاطفی و …. را بررسی کرد. با آنکه قصه‌های عامه از جنبه‌های دیگر همچون ارزش‌های تربیتی و آموزشی و یاری رساندن به فهم بهتر ادب کهن (ادبیات رسمی و مکتوب) واجد اهمیت است، شاید هیچ یک فواید از فواید برشمرده، همسنگ نقش آنها در بازشناسی هویت ملی نباشد؛ به خصوص اگر قصه‌های عصری همچون عصر صفوی بررسی شود. عصری که می‌توان آن را از اعصار تاریخی مهم ایران دانست. شاید بتوان شاخص‌ترین ویژگی دوره صفوی را احیای وحدت ملی ایرانیان، این بار تحت لوای تشیع دانست. بیشتر سرزمین‌های جداشده از کشور باستانی ایران، پس از بازگردانده‌شدن زیر لوای پرچم تشیع حیات نوینی آغاز کردند و دگرگونی‌های مختلفی را از جنبه‌های متفاوت پذیرا شدند که اغلب آنها تا امروزه نیز پایدار مانده است. یکی از این دگرگونی‌ها رونق‌گرفتن قهوه‌خانه‌ها و برخلاف آنچه حکومت می‌خواست، توجه به قصه‌های باستان بود؛ چنان‌که سفرنامه‌نویسان گزارش‌های متعددی دربارۀ نگاره‌های دیواری از پهلوانان اسطوره‌ای ایران در شهرهای دورۀ صفوی نوشته‌اند. روحانیان شیعه که در این دوره قدرتی همسنگ قدرت شاهان صفوی و گاه فراتر از آن داشتند، نگذاشتند قصه‌های مذهبی را قصه‌گویان کم‌سواد نقل کنند؛ بنابراین قصه‌گویان سنتی و قومی و قهوه‌خانه‌ای به نقل قصه‌های تاریخی و اجتماعی روی آوردند. از سوی دیگر فرهنگ دینی ـ ملی ایرانیان در این دوره بیش از همیشه تقویت شد و عاملی برای تهییج مردم در مقابله با عثمانی‌ها و ازبک‌ها به کار رفت. مجموع این اوضاع در کتاب هویت ملی در قصه‌های عامه دوره صفویه به شکوفایی قصه‌گویی اعم از سفارشی و عامیانه در این عصر منجر شد.