حکایت‌های کوچک: خاطرات قاجاری به روایت عمادالسلطنه

حکایت‌های کوچک (خاطرات پراکنده از دوره قاجار)، نویسنده: حسینقلی‌میرزا عمادالسلطنه، تصحیح: بهمن بیانی و مجید عبدامین، ۲۴۸ص، ۱۴۰۲، نشر خانه فرهنگ و هنر مان

کتاب حکایت‌های کوچک (خاطرات پراکنده از دوره قاجار) شامل مجموعۀ حکایاتی است که شاهزادۀ قاجاری، حسینقلی‌میرزا عمادالسلطنه، برادرزادۀ ناصرالدین‌شاه قاجار، از جهت آموزش و پیشرفـت در خواندن و نوشتن همسرشان، زیورالملوک‌خانم به‌صورت حکایات کوتاه و انتقادی از سلاطین قاجار و رجال آن عصر و اوضاع زمانه به رشتۀ تحریر درآورده است. با توجه به نزدیکی عمادالسلطنه به رأس هرم قدرت و حضور در دربار سلطنتی، و از آن‌جا که در بسیاری از این حکایات، او شخصاً در صحنه حاضر بوده و بدون واسطه به شرح ماجرا پرداخته، حکایت‌های وی حاوی تنوع و اهمیت فراوانی است که بی‌شک مطالعه و کنکاش در این مطالب، پژوهشگران را در امر پژوهش‌های تاریخی و اجتماعی آن دورۀ تاریخی یاری‌گر خواهد بود.نکتۀ قابل اهمیت اینکه تقریباً تمامی مطالبی که در ارتباط با ناصرالدین‌شاه بیان شده، به همین شکل یا با کمی تفاوت، در روزنامۀ خاطرات ناصرالدین‌شاه نیز وجود دارد و این نکته، بر میزان صحّت گفته‌های عمادالسلطنه می‌افزاید. مزیّت دیگر کتاب حکایت‌های کوچک (خاطرات پراکنده از دوره قاجار)، به بیان مطالبی است که در دیگر متون به‌جای مانده از آن دوران قابل دسترسی نبوده و از این نظر اهمیت آن را دوچندان می‌کند، زیرا برای نقد و بررسی و تحلیل تاریخ دوران پادشاهی قاجار، به غیر از متون درباری و روزنامه‌های خاطرات شاه و اطرافیان که تنها به بیان مطالب مؤید اعمال و افعال پادشاهان و رجال عصر می‌پردازند، وجود چنین مطالبی که از زاویه‌ای دیگر و با نگاهی انتقادی به افعال شاه و اطرافیان وی نظر داشته بسیار حائز اهمیت است. عمادالسلطنه به علت کم‌توجهی شاه به خود و خانواده‌اش و عنایت صدور به افراد کم‌سواد و متملق در آن عصر، بسیار آزرده‌خاطر بود و این آزرده‌خاطری به‌خوبی در جای‌جای این حکایات مشاهده می‌شود، لیکن دلیل این بی‌لطفی‌ها را باید در محدود بودن مناصب و توقع سیری‌ناپذیر اطرافیان و نزدیکان سلاطین و گزارش‌های تلگرافچی‌های محلی که نمونه‌هایی از این گزارش‌ها امروزه در کاخ گلستان نگهداری می‌شود و همچنین نامه‌های افراد محلی که به مرکز ارسال و در این آنها به شرح سوءرفتار حکّام پرداخته می‌شد جستجو کرد.

اینها همگی دلالت بر آگاهی اجتماعی نسبت به امور دربار بوده است، لیکن قدرت عکس‌العملی موجود نبوده و در همین شرایط است که عمادالسلطنه تقریباً همه‌روزه به دربار می‌رفته و در اثر هم‌نشینی با رجال و بزرگان، همین‌طور به‌وسیلۀ اخبار و اطلاعاتی که از نزدیکان خود هم‌چون ابوالحسن‌خان فخرالملک (شوهرخواهرش) و یا شاهزاده معتضدالسلطنه (دایی خود) دریافت می‌کرده است، در جریان ریز امور جاری دربار و درب‌خانۀ سلطنتی بوده است، و خوشبختانه به‌دلیل برخورداری از حافظۀ قوی، بسیاری از این وقایع را از حفظ داشته، تا بالأخره در این مجموعه در اختیار آیندگان قرار داده است. این نکته نیز حائز اهمیت است که افعال و کردار سلاطین و صدور، بعضاً باعث بروز عکس‌العمل‌های مختلفی در بین عامۀ مردم می‌گردید که ظهور و بروز این واکنش‌ها را در اشعار شعرای غیردرباری و یا به صورت ضرب‌المثل در افواه مردم می‌توان مشاهده نمود.

شاهزاده حسینقلی‌میرزا عمادالسلطنه پسر بزرگ شاهزاده عبدالصمدمیرزا عزالدوله پسر محمدشاه قاجار و برادر ناتنی ناصرالدین‌شاه قاجار بود. وی در سال ۱۲۸۵ق متولد شد و در دوشنبه چهاردهم آذرماه سال ۱۳۱۱ شمسی در ۶۴سالگی، پس از یک سال بیماری در طهران درگذشت و بنابر وصیت شفاهی، جنازۀ او را همان روز به امام‌زاده علی اوین برده و دفن نمودند. حسینقلی‌میرزا در رجب سال ۱۳۰۴ق از ناصرالدین‌شاه لقب عمادالسلطنه گرفت. وی در طول حیات خود چندین بار به حکومت‌های مختلف منصوب شد و همچنین در بیشتر اوقات، به عنوان نایب‌الحکومه از طرف پدر خود شاهزاده عزالدوله به امور حکومتی اشتغال داشت. از جملۀ حکومت‌های وی می‌توان به حکومت ملایر،‌ تویسرکان، نهاوند و نیابت حکومت همدان و شقاقی آذربایجان اشاره کرد که اعمال نیک وی در مورد اخیر، همراه با مدیریت خوب وی باعث نیک‌نامی او شده بود. لازم به ذکر است ثبت محاکمات ایشان در مدت اقامت در آذربایجان، پیش از این توسط اینجانب با عنوان «بلوکات ثلاث» منتشر گردیده است. وی شاهزاده‌ای ادیب و اهل قلم بود؛ از او آثار قلمی چندی به‌جای مانده است. از جمله تألیفات وی در این زمینه می‌توان به رسالۀ قروتاب بادمجان، رمان آقامحمدخان قاجار، رمان مریم‌خانم، ترجمۀ بازگشت ده‌هزار سوار یونانی اثر گزنفون، ترجمۀ عروسی اجباری و طبیب اجباری اثر مولیر و ترجمۀ به تربیت آوردن دختر تندخوی اثر ویلیام شکسپیر و برخی دیگر از آثار اشاره کرد. همچنین از تألیفات علمی وی می‌توان به تألیف و تدوین کتاب مرآت‌العالم در علم هیأت و جغرافیا در رئوس مسائل هیئت و جغرافیا اشاره داشت.